قبل از بیان تعریف عقل از از نگاه قرآن و روایات اهل بیت علیهم‌السلام و برای روشن شدن معنای عقل، ابتدا به بحث"خلقت عقل" می­پردازیم.

کلمه "عقل" به معنای اسمیِ آن در قرآن نیامده ولی به صورت مشتقّات فعلی 49 بار در قرآن به کار رفته است. اکثراٌ هم برای تحریض و ترغیب مخاطب در به کار بستن عقل، متأثر شدن و بهره بردن ار آن استفاده شده است. مثل:«اَفَلايَعْقِلون»: «آيا از عقلشان اثر نمی‌پذیرند یا آن را به كار نمى‏بندند و تعقُّل نمى‏كنند؟» يا:«اَفَلاتَعقلون» : «آيا متأثر از عقل نمی‌شوید و تعقل نمى‏كنيد؟». (تعقُّل بر وزن تفعّل است که معنای غالب این وزن مطاوعه یا اثرپذیری است).

اما کاربرد واژه عقل در روایات زیاد است و بحث­های مختلفی دارد.

در روایات آمده که عقل، اولین مخلوق خداوند است. این اوّلیّت خیلی مهم است، چون دو نکته مهم از آن به دست می­آید. نکته اول؛ اثبات حادث بودن مخلوق است زیرا وقتی فرمودند عقل، اول مخلوق است، یعنی مسبوق به عدم است، زمانی نبوده، سپس بود شده است و این اوّلیّت در خلقت با قدمت و ازلیّت در تناقض آشکار است، ضمن این که اصلاٌ در لسان روایات، خلقت، مترادف با حدوث است. (به خلاف فلاسفه که معتقدند مخلوق قدیم و ازلی است)

نکته دومی که از این اولیّت در خلقت به دست می­آید، اکملیّت در خلقت است یعنی اولین مخلوق، کامل­ترین مخلوق هم است.

البته این دو نکته، مهم ولی خارج از بحث ماست و خود بحث مستقلی است، پس بهتر است فعلاٌ ذهن خود را درگیر آن نکنیم و به بحث اصلی خود یعنی "خلقت عقل" برگردیم. اما روایات در خلقت عقل:

1- رسول اكرم صلّى الله عليه و آله:« أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَهُ الْعَقْلُ.»:«نخستين چيزى كه خداوند خلق نموده است، عقل است.»(بحارالأنوار، ج1، ص97، حدیث هشتم)

2- امام صادق عليه السّلام گفتند: «إنَّ اللَهَ جَلَّ ثَنَآؤُهُ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ- إلخ. «بدرستى كه خداوند جلّ ثنآوه عقل را خلق كرد؛ و آن اوّلين مخلوقى مى‏باشد كه خداوند از يمين عرش خود، از طائفه روحانيّون از نور خودش خلقت نموده است.» (بحارالأنوار، ج1، ص109)

3- نظير اين عبارت از امام كاظم عليه السّلام هم نقل شده که فرمود:« يَا هِشَامُ! إنَّ اللَهَ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ اللَهُ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ عَنْ يَمِينِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ. (بحارالأنوار، ج1، ص109)

از طرفی در روایات دیگری از پيغمبر اکرم  صلّى الله عليه و آله نقل شده است که:«أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ نُورِى»:«نخستين چيزى را كه خدا آفريد، نور من بوده است.»(بحارالأنوار، ج1، ص97)  و یا در فرمایش دیگر می­فرمایند:« أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ روحی»، ویا به جابر بن عبدالله انصاری می­فرمایند:«أَوَّلُ مَا خَلَقَ اللَهُ نُورُ نبیّکَ یا جابر»(بحارالأنوار، ج1، ص97). همچنین عَبادة بن صامت روايت نموده كه: من از رسول خدا صلّى الله عليه و آله شنيدم كه فرمود:«إنَّ أَوَّلَ مَا خَلَقَ اللَهُ الْقَلَم».

پس تعابیری که برای اولین مخلوق در این روایات آمده این­هاست:

1- روح و نور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)( و انوار  مقدس همه چهارده معصوم علیهم­اسلام چون نور واحدی هستند و در روایات و زیارات آن بزرگوران هم این معنا آمده است که اولین مخلوق هستند۱).

2- عقل

3- قلم

نتیجه این که چون نمی­شود سه چیز  یا چند چیز، همه اول باشند پس این­ها چند اسم برای یک حقیقت­اند که همان حقیقت و باطن عالم خلقت، یعنی روح و نور مقدس پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمه زهرا و ائمه طاهرین علیهم­السلام است که همه نور واحدی هستند. 

۱- امام باقر(ع): فنحن اول خلق الله و اول خلق عبدالله و سبحه و نحن سبب خلق الخلق و سبب تسبیحهم و عبادتهم من الملائکه و الآدمیین:«ما اولین خلق خدا هستیم و اولین خلقی هستیم که خدا را عبادت و تسبیح نمود و ما سبب خلقت سایر مخلوقات و سبب تسبیح و عبادت آن ها اعم از ملائکه و آدمیان هستیم» (بحارالانوار،ج۲۵،ص۲۰)