عین الحیاة

كسی را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه‌اش را براي (پذيرش) اسلام گشاده مي‌سازد

تعریف شرح صدر: شرح صدر به معنای گشادگی سینه، وسعت و بزرگی دل و افزایش ظرفیت روحی برای قرار گرفتن در مسیر هدایت و رسیدن به کمال و توان‌مندی روحی و معنوی است.

این خصلت، موهبتی الهی است که دارای آثار و فوایدی همچون هدایت الهی، آراسته شدن به نور عقل، علم، ایمان، عفو و گذشت، بردباری، عیب‌پوشی، آرامش و وقار، دل کندن از دنیا، کتمان اسرار و عجائب معنوی و به طور کلی ایجاد زمینه‌ی مناسب برای تزکیه و تطهیر کامل نفس می‌باشد.

بنابراین یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت معنوی و موفقیت در هر مرحله‌ای داشتن «شرح صدر» است.

پس باید اول دنبال این باشیم و ببینیم چه طور می‌توانیم ظرف دل خود را توسعه دهیم و شرح صدر پیدا کنیم؟

عوامل شرح صدر و افزایش ظرفیت دل

ا- مداومت در خواندن آیات مرتبط با شرح صدر و خصوصاً تدبر در این آیات:

خدای‌تعالی در آیه 57 سوره یونس می‌فرماید: يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْكُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِّمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًي وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِينَ؛ «اي مردم! اندرزي[قرآن] از سوي پروردگارتان براي شما آمده، و درمان آن‌چه در سينه‏ها است، و هدايت و رحمت براي مؤمنان».

پس یکی از اساسی‌ترین داروها جهت شفای امراض و نواقص روح ما آیات شریف قرآن است. برخی از آیاتی که موضوع شرح صدر را تذکر داد این آیات شریفه است:

1-     آیات 25 و 26 سوره طه:  «قالَ رَبّ اشرَح لي صَدري و یسِّر لی أمری؛ (موسي گفت): پروردگارا: سينه‌ام را گشاده كن و کارم را آسان ساز ».

2-     آیه 125 سوره انعام: «فَمَن یُرِدِ اللّهُ أَن یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ وَمَن یُرِدْ أَن یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا...»؛ «آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه‌اش را براي (پذيرش) اسلام گشاده مي‌سازد و آن كس را كه (بخاطر اعمال خلافش) بخواهد گمراه سازد، سينه‌اش را تنگ مي‌كند...»

3-     آیه 22 سوره زمر: «أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَی نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیْلٌ لِّلْقَاسِیَی قُلُوبُهُم مِّن ذِکْرِ اللَّهِ...؛ آيا كسي كه خدا سينه‌اش را براي اسلام گشوده است پس او را دارای نوری از جانب خود ساخته (همچون کسی است که این نور را ندارد؟!) پس وای بر آنان که دل‌هایشان سخت است و از یاد خدا رویگردانند. آنان در گمراهی آشکاری هستند.»

4-     سوره انشراح: ِبسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ ﴿١﴾ وَوَضَعْنَا عَنْکَ وِزْرَکَ ﴿٢﴾ الَّذِی أَنْقَضَ ظَهْرَکَ ﴿٣﴾ وَرَفَعْنَا لَکَ ذِکْرَکَ ﴿٤﴾ فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا ﴿٥﴾ إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا ﴿٦﴾ فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ ﴿٧﴾ وَإِلَى رَبِّکَ فَارْغَبْ ﴿٨﴾

برخی از آثار و فواید خواندن و تدبر در سوره انشراح:

(1)  درمان درد سینه و قلب

از رسول خدا ^{صلی الله علیه و آله وسلم} نقل شده است: «هر كس این سوره را بخواند خداوند به او یقین و عافیت عطا می كند و هر كس آن را برای درد سینه قرائت نماید و برای این درد آن را بنویسد خداوند او را شفا می دهد.» (تفسیرالبرهان، ج5، ص687)

(2)  رفع دلتنگی و  افزایش شرح صدر

مرحوم طبرسی می‌گوید: «برای رفع دلتنگی هفده مرتبه سوره «انشراح» خوانده شود. هر روز دو بار؛ یك بار صبح و یك بار عصر. ( مکارم الاخلاق، ص378)

2- ذکر و تسبیح

ذکر و یاد خدای‌تعالی از مهم‌ترین عوامل شرح صدر است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «الذکر یشرح الصدر»؛ «ذکر جان و صدر را توسعه می‌دهد.» (ميزان الحكمه، ج2، ص972). چون قلب انسان تنها با یاد خداوند آرام می‌گیرد: «...ألاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ(رعد/28(  و این آرامش و وقار در واقع نتیجه توسعه و شرحی است که یاد خدا به صدر و قلب انسان می‌بخشد همچنان که توجه به غیر خدا قلب انسان را مضطرب، متزلزل و مضیّق می‌سازد. امام صادق علیه‌السلام در این باره می‌فرمایند: «اوحی اللَّه عزّوجلّ الی موسی یا موسی لا تفرح بکثرة المال، و لا تدع ذکری علی کل حال، فان کثری المال تنسی الذنوب، و ان ترک ذکری یقسی القلوب‏»؛  «خداوند متعال به موسی علیه‌السلام وحی فرستاد که ای موسی؛ از فزونی اموال خوش‌حال مباش و یاد مرا در هیچ حال ترک مکن، چرا که فزونی مال غالباً موجب فراموش کردن گناهان است، و ترک ذکر و یاد من، موجب قساوت و سختی قلب می‌شود. (بحارالانوار، ج70، ص142.)

همچنین در سوره حجر خدای‌تعالی برای رفع دلتنگی و ضیق صدر به پیامبر خود که گاهی از تمسخر مشرکین و همچنین از درخواست‌های نامعقول آنان دل‌گیر می‌شد، دستور می‌دهد تسبیح گوید و سجده گزارد و به خدای خود پناه برد:

 «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ • فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ». «و ما می‌دانیم سینه‌ات از آنچه آنان می‌گویند تنگ می‌شود و تو را سخت ناراحت می‌کند. برای رفع ناراحتی از آنان پروردگارت را تسبیح و حمد بگو و از سجده‌کنندگان باش». [حجر/97و98)

« إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ ( ما قطعاً تو را کفایت کردیم از شر استهزاء کنندگان)....و َلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ • فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُن مِّنَ السَّاجِدِینَ». (و ما می‌دانیم سینه‌ات از آنچه آنان می‌گویند تنگ می‌شود و تو را سخت ناراحت می‌کند. برای رفع ناراحتی و دل تنگی پروردگارت را تسبیح و ستایش کن و از سجده‌کنندگان باش». (حجر/95، 97و98)

3- دعا و توسل

دعا کردن و درخواست از خدای‌تعالی و توسل به ساحت اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام یکی از مهم‌ترین عوامل شرح صدر است. این عامل را از آیات سوره حجر که پیش‌تر آمد، می‌توان برداشت کرد. افزون بر آن، سیره انبیاء در تقاضای این موهبت نیز مؤیّد دیگری مبنی بر این است که شرح صدر از سوی خدای‌تعالی به بشر اعطا می‌شود و باید آن را از خدا خواست. رفتار حضرت موسی علیه السلام نمونه‌ای از این سیره انبیاء است.«قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی»؛ «گفت پروردگارا سینه‌ام را آماده (برای پذیرش مسولیت رسالت و مشکلات آن) ساز». [طه/سوره۲۰، آیه۲۵.   ]

در این میان، ارتباط و معاشرت با اولیاء خدا و مطالعه حالات و روحیات آن‌ها در این خصوص، و همچنین تمرین و تلقین برخی امور مرتبط با این موضوع، تأثیر بسزایی در شرح صدر دارد.