حق مجاورت و افتخار زندگی زیر سایه مسجد مقدس جمکران، که امیدوارم همیشه ادامه داشته باشد، و از طرفی، شنیدن طعنه­ها و دیدن مخالفت­ها با این مکان مقدس، ایجاب می­کند تا نکاتی در مورد این قبله دل دلباختگان امام عصر ارواحنا فداه و عجّل الله تعالی فرجه الشریف یادآوری کنم.

اولین کسی که قضیه تأسیس مسجد مقدس جمکران را به صورت مکتوب گزارش کرده است؛ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق است. ایشان قضیه مسجد جمکران را که در زمان حیات وی اتفاق افتاده(شیخ صدوق متوفای ۳۸۱ هجری قمری است و این قضیه در ۱۷ ماه مبارک سال ۳۷۳ هـ ق. واقع شده است.) در کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین مشروحاً بیان فرموده است. متأسفانه این کتاب امروز در دسترس نیست ولی حسن بن محمد بن حسن قمی، صاحب کتاب تاریخ قم که معاصر شیخ صدوق و از بزرگان علمای امامیه بوده (بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۲۲۱) تفصیل قضیه مسجد جمکران را از کتاب شیخ صدوق نقل کرده است.

این کتاب یعنی "تاریخ قم" که؛« اصل آن به زبان عربی است در سال ۳۷۸ق در زمان صاحب ‌بن عباد و به تشویق او به وسیله حسن‌بن محمدبن حسن قمی نوشته شده است. برگردان آن به فارسی در سال ۸۰۵ق توسط حسن‌بن علی‌بن حسن قمی صورت گرفته است. نثر برگردان تاریخ قم بسیار ساده و روان است و اگر چه دارای واژه‌ها و اشعار عربی است ولی مطالب تاریخ بسیار صریح و روشن است.(متون تاریخی،صفحه ۱۶۰)

همچنین در دانشنامه جهان اسلام در مورد کتاب تاریخ قم آمده است:« این کتاب در ۲۰ باب و ۵۱ فصل نوشته شده است ولی برگردان فارسی موجود آن فقط شامل پنج باب نخست این کتاب است و از سایر باب‌ها تنها از طریق فهرست مندرج در مقدمه نویسنده آگاهی موجود است. با توجه به مطالب فهرست کتاب، گویا باب پنجم نیز کامل نیست. نسخه کامل برگردان تاریخ قم ظاهراً تا اواخر دوره صفویه در دست بوده و افندی اصفهانی نسخه‌ای از آن را در قم دیده است. همچنین نوری و محمدعلی بن حسین نسخه‌هایی شامل هشت باب از برگردان این کتاب را در سده چهاردهم دیده‌اند. برگردان دیگری از تاریخ قم وجود داشته که سیداحمد حسینی عاملی از آن نقل کرده است. بر پایه فهرست باب‌های بیست گانه تاریخ قم می‌توان گفت که در میان کتاب‌هایی که درباره شهرهای ایران، از گذشته تا امروز، نوشته شده و مانده است، کمتر کتابی به این جامعیت وجود دارد.»

با توجه به این مسأله می‌توان گفت؛ گرچه منبع اول قضیه تأسیس مسجد جمکران، یعنی کتاب مونس الحزین فی معرفة الحق و الیقین، در طول زمان مفقود شده، ولی حسن بن محمد بن حسن قمی، معاصر شیخ صدوق، که به کتاب و مؤلف شریف آن دسترسی داشته در کتاب تاریخ قم از آن کتاب نقل نموده و با وجودی که از این کتاب، هم اکنون فقط 5 باب از بیست باب آن موجود است(یعنی یک چهارم کتاب) ولی چون بزرگانی از علمای شیعه در قرون بعدی نسخه عربی و ترجمه فارسی آن را که کامل یا بیشتر از نسخه موجود فعلی بوده، مشاهده و از آن نقل کرده­اند، هیچ تردیدی باقی نمی­ماند که این قضیه در کتاب معتبر تاریخ قم بوده است. برخی از بزرگانی که این قضیه را در این کتاب دیده­اند عبارتند از:

۱- علامه محمد باقر مجلسی (متوفای ۱۱۱۰ هـ ق) که در مورد کتاب تاریخ قم می‌نویسد: «کتاب معتبری است، ولی نسخه عربی آن را ندیدم، بلکه ترجمه فارسی آن را مشاهده کردم.» ايشان احاديث مربوط به قم را در جلد «السماء و العالم» روايت كرده است.

۲- محدث بزرگ، سید نعمت الله جزایری صاحب انوار نعمانيه (متوفاي ۱۱۱۲هجري) ترجمة فارسي کتاب تاریخ قم را مشاهده و قضیه بنای مسجد مقدس جمکران را با خط خود از آن نقل کرده است.

۳- میرزا عبدالله افندی اصبهانی، (متوفای ۱۱۱۳هـ ق) نسخه‌ای از ترجمه فارسی کتاب تاریخ قم را در قم مشاهده و گزارش آن را در تألیف خود، ریاض العلماء، ذکر کرده است.

۴- سید امیر محمد اشرف (متوفای ۱۱۴۵هـ ق) معاصر علامه مجلسی، متن عربی کتاب تاریخ قم را مشاهده و از آن نقل نموده است.

۵- سيد محمد بن محمد هاشم رضوي قمي، به سال ۱۱۷۹ هجري، بنا به خواهش محمد صالح معلم قمي، كتابي در اين رابطه تأليف كرده و آن را خلاصة البلدان نام نهاده است. اين كتاب، احاديث مربوط به شرافت قم و تاريخچة تأسيس مسجد مقدس جمكران رادر بر دارد.

۶- متن عربی تاریخ قم به دست آقا محمد علی کرمانشاهی، فرزند وحید بهبهانی، (متوفای ۱۲۱۶هـ ق) رسیده و وی در حاشیه خود بر کتاب نقد الرجال تفرشی، خلاصه قضیه را از نسخه عربی آن نقل کرده است.

۶- محدث بزرگ، میرزا حسین نوری (متوفای ۱۳۲۰هـ ق) داستان و قضیه حسن بن مثله را از ترجمه تاریخ قم، از دست خط سید نعمت الله جزایری، در کتاب جنة المأوی آورده و سایر کتب ارزشمند خود به شرح ذیل آورده است:

- جنة المأوي، چاپ بيروت، دار المحجة البيضاء، ۱۴۱۲هجري، ص ۴۲ ـ ۴۶.
- همان، به پيوست، بحار الانوار، چاپ بيروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ هجري، ج ۵۳، ص ۲۳۰ ـ ۲۳۴.
- نجم الثاقب، چاپ تهران، علمية اسلاميه، بيتا، ص ۲۱۲ ـ ۲۱۵.
- كلمة طيبه، چاپ سنگي، بمبئي، ۱۳۰۳ هجري، ص ۳۳۷.
- مستدرك الوسائل، چاپ قم، مؤسسة آل البيت : ۱۴۰۷هجري، ج ۳، ص ۴۳۲ و ۴۴۷.

۷- میرزا محمّد تقى ارباب قمى در کتاب «تاریخ دارالایمان» این قضیه را از تاریخ قم نقل نموده است.

۸- شيخ محمد علي كچويي قمي (متوفاي ۱۳۳۵هجري) مشروح آن را از كتابهاي خلاصة البلدان، نجم ثاقب، كلمة طيّبه، در كتاب ارزشمند أنوار المشعشعين، چاپ قم، كتابخانة آية الله مرعشي، ۱۴۲۳ هجري، ج اول، ص ۴۴۱ ـ ۴۴۹ (چاپ سنگي ۱۳۲۷ هجري، جلد اول، ص ۱۸۴ـ ۱۸۹)، نقل كرده است.

۹- حاج شيخ علي يزدي حائري (متوفاي ۱۳۳۳هجري) مشروح آن را در كتاب الزام الناصب، چاپ بيروت، مؤسسة اعلمي، ۱۳۹۷هجري، جلد دوم، ص ۵۸ـ ۶۲ به نقل از محدث نوري، از ترجمه تاريخ قم آورده است.

۱۰- همة كساني كه بعد از محدث نوري دربارة تاريخ قم كتاب نوشته اند، مشروح داستان تأسيس مسجد مقدس جمكران را از ايشان نقل كردهاند. شيخ محمد حسن ناصر الشريعه، متوفاي ۱۳۸۰هجري، در تاريخ قم، چاپ قم، مؤسسة مطبوعاتي دار العلم ۱۳۴۲شمسي، ص ۱۴۷ـ ۱۵۶ يكي از آن افراد است.

۱۱- همه علمای معاصر كه در اين رابطه كتاب نوشته اند، همانند علامة معاصر آية الله حاج شيخ محمد غروي، در كتاب گران سنگ المختار من كلمات الامام المهدي ۷ ، چاپ قم، ۱۴۱۴ هجري، جلد يكم، ص ۴۴۰ـ ۴۴۸ نيز به اين واقعه اشاره كرده است.آیت الله العظمی مرعشی نجفی هم می‌فرمایند: «این مسجد شریف مورد احترام کافّه شیعه بوده است، از غیبت صغری تا به امروز که حدود یک هزار و بیست و دو سال می‌شود و همین طور که شیخ بزرگوار مرحوم صدوق کتابی به نام مونس الحزین دارند که حقیر آن نسخه را ندیده‌ام ولی مرحوم آقای حاج میرزا حسین نوری، استاد حقیر از آن کتاب[از تاریخ قم] نقل می‌فرماید، و بالجمله این مسجد مقدس مورد احترام علمای اعلام و محدثین کرام شیعه بوده و کرامات متعددی از مسجد جمکران دیده شده است. حقیر خود مکرر کراماتی از آنجا مشاهده کرده‌ام. چهل شب چهارشنبه مکرر موفق شدم که در آن مسجد بیتوته کنم و حاجات خود را بگیرم. جای تردید نیست که این مسجد از مکان‌هایی است که مورد توجه و محل نزول برکات الهی است و پس از مسجد سهله که در کوفه به وجود حضرت ولی عصر منتسب است، بهترین جایی است که به امام زمان (عج) انتساب دارد.